Phần 1

Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là gì?

Rối loạn tăng động giảm chú ý (Attention-deficit/hyperactivity disorder – ADHD) là một rối loạn thần kinh – hành vi, và có triệu chứng đặc trưng: thiếu tập trung, dễ bị xao nhãng, hiếu động và bốc đồng.

Các triệu chứng của ADHD có thể cản trở công việc, học tập, sinh hoạt gia đình và các mối quan hệ; việc quản lý rối loạn này là một thách thức đối với cả trẻ em lẫn người lớn.

ADHD trông như thế nào?

Một số trẻ em và người lớn mắc ADHD gặp khó khăn trong việc tập trung vào các nhiệm vụ ở trường hoặc nơi làm việc và có thể thường xuyên trong trạng thái xao nhãng..

Trẻ em bị ADHD có thể có các hành vi gây rối, chống đối hay gặp khó khăn trong việc hòa đồng với cha mẹ, bạn bè, thầy cô. Đặc biệt, những trẻ gặp vấn đề về hiếu động và bốc đồng thường có các hành vi mà người lớn khó quản lý.

Người lớn có ADHD, mặt khác, thường báo cáo rằng họ cảm thấy bồn chồn hoặc hay cử động liên tục. Nếu gặp khó khăn với tính bốc đồng, họ có thể đưa ra những quyết định vội vàng gây ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống.

Đối với cả trẻ em và người lớn, các kỹ năng điều hành (lập kế hoạch, điều chỉnh cảm xúc và ra quyết định) cũng thường bị ảnh hưởng.

Trẻ em có thể “hết” ADHD khi lớn lên không?

ADHD từ lâu được coi là một rối loạn ở trẻ em, và đúng là một số trẻ mắc ADHD cho biết khi trưởng thành không còn gặp nhiều khó khăn với các triệu chứng nêu trên nữa.

Tuy nhiên, trong phần lớn các trường hợp — lên tới khoảng 60% theo một số ước tính — các triệu chứng sẽ tiếp diễn đến tuổi trưởng thành. Tuy nhiên, nhiều người lớn còn tiếp tục phải vật lộn với sự mất tập trung hoặc hiếu động lại né tránh việc tìm kiếm điều trị do quan niệm sai lầm rằng họ lẽ ra đã “hết” ADHD khi trưởng thành.

Phần 2

Các loại ADHD

Có bốn loại ADHD mà các chuyên gia chẩn đoán ở trẻ em và người lớn:

1. ADHD thể không chú ý (Inattentive ADHD)

 “Không chú ý” đề cập đến những khó khăn trong việc duy trì sự tập trung, chú ý và tổ chức công việc. Để được chẩn đoán với loại ADHD này, cần có ít nhất 6 triệu chứng (hoặc 5 triệu chứng đối với người từ 17 tuổi trở lên) xuất hiện thường xuyên:

▪️ Không chú ý đến các chi tiết hoặc mắc lỗi bất cẩn trong học tập hay công việc.

▪️ Gặp khó khăn trong việc duy trì sự tập trung vào các nhiệm vụ hay hoạt động, chẳng hạn như khi nghe giảng, trò chuyện hoặc việc đọc diễn ra trong thời gian dài.

▪️ Có biểu hiện như không lắng nghe khi người khác nói (như thể tâm trí đang ở nơi khác).

▪️ Không làm theo hướng dẫn và không hoàn thành bài tập, việc nhà hoặc nhiệm vụ trong công việc (có thể bắt đầu nhưng nhanh chóng mất tập trung).

▪️ Gặp vấn đề trong việc sắp xếp nhiệm vụ và công việc (ví dụ: quản lý thời gian kém; công việc bừa bộn, thiếu tổ chức; hay trễ hạn).

▪️ Tránh né hoặc không thích các nhiệm vụ đòi hỏi động não, vận dụng trí óc lâu, chẳng hạn như chuẩn bị báo cáo, luận văn.

▪️ Thường làm mất những đồ vật cần thiết cho học tập hoặc sinh hoạt hằng ngày, như giấy tờ, sách vở, chìa khóa, ví, điện thoại di động, kính mắt.

▪️ Dễ bị phân tâm.

▪️ Hay quên các công việc hằng ngày, chẳng hạn như làm việc nhà hoặc đi mua đồ.

2. ADHD thể hiếu động/ bốc đồng (Hyperactive/Impulsive type)

“Hiếu động” liên quan đến việc vận động quá mức như bồn chồn, thừa năng lượng, không ngồi yên, hay nói nhiều. “Bốc đồng” là việc đưa ra quyết định hoặc hành động mà không suy nghĩ đến hậu quả. Để được chẩn đoán với loại ADHD này, cần có ít nhất 6 triệu chứng (hoặc 5 triệu chứng đối với người từ 17 tuổi trở lên) xuất hiện thường xuyên:

▪️ Hay cựa quậy tay chân, gõ bàn hoặc ngọ nguậy trên ghế.

▪️ Không thể ngồi yên (trong lớp học, nơi làm việc).

▪️ Thường chạy nhảy hoặc leo trèo dù không phù hợp với hoàn cảnh.

▪️ Không thể chơi hoặc tham gia hoạt động giải trí một cách yên lặng.

▪️ Luôn trong trạng thái “bận rộn” như thể được vận hành bằng động cơ.

▪️ Nói quá nhiều.

▪️ Nói chen để trả lời trước khi người khác hỏi xong (ví dụ: tự ý kết thúc câu của người khác, không chờ đến lượt để nói).

▪️ Gặp khó khăn trong việc chờ đến lượt, chẳng hạn khi xếp hàng.

▪️ Hay làm gián đoạn hoặc xen vào việc của người khác (ví dụ: chen ngang cuộc trò chuyện, trò chơi hay hoạt động, hoặc tự ý dùng đồ của người khác mà không xin phép). 

3. ADHD thể kết hợp (Combined type)

Đây là loại phổ biến nhất, cũng là loại mà hầu hết mọi người thường nghĩ đến khi nhắc đến ADHD. Người bệnh có cả nhiều triệu chứng không chú ý và nhiều triệu chứng hiếu động/bốc đồng.

4. ADHD không xác định (Unspecified presentation)

Đây là khi các triệu chứng nghiêm trọng ảnh hưởng đến cuộc sống hằng ngày, nhưng không đáp ứng đầy đủ tiêu chí chính thức cho các loại ADHD ở trên. Trong trường hợp này, chuyên gia sẽ chẩn đoán là “ADHD không xác định”.

Phần 3

Nuôi dạy trẻ mắc ADHD

Trẻ em mắc ADHD thường thông minh, giàu tính tự do và lòng quan tâm tới mọi người. Tuy nhiên, việc nuôi dạy các em không phải lúc nào cũng dễ dàng. Các vấn đề hành vi—từ việc quên làm việc nhà cho đến thẳng thừng chống đối—có thể khiến cha mẹ thấy khó xử, chưa kể đến việc các em thương có những đặc trưng của ADHD như lòng tự trọng thấp, khó kết bạn và những thăng trầm cảm xúc.

Để giúp con mình đối diện với một thế giới không phải lúc nào cũng thân thiện với những người chậm phát triển hay gặp khó khăn về sức khỏe tâm thần, cha mẹ cần mạnh mẽ bảo vệ quyền lợi của con—đặc biệt là trong môi trường học tập—khuyến khích con theo đuổi đam mê, và bảo đảm rằng trẻ luôn cảm thấy được yêu thương, hỗ trợ và an toàn. 

Việc trò chuyện cởi mở về ADHD, cũng như tìm kiếm điều trị khi cần thiết, có thể giúp trẻ có được công cụ để dần trở thành người tự bảo vệ bản thân khi lớn lên.

Hình thức kỷ luật nào hiệu quả nhất đối với trẻ mắc ADHD?

Trẻ mắc ADHD, cũng như các trẻ khác, đều hưởng lợi từ kỷ luật công bằng và nhất quán. Các chuyên gia khuyên nên áp dụng phương pháp tập trung vào việc đặt ra những kỳ vọng rõ ràng, và đưa ra rõ các hậu quả khi phạm lỗi đồng thời đảm bảo các hậu quả đó được áp dụng một cách nhất quán. Việc khen ngợi những hành vi tích cực của trẻ cũng rất quan trọng..

Ngoài ra bạn cũng nên tránh phạt trẻ vì những hành vi nằm ngoài khả năng kiểm soát của các em, và thảo luận với trẻ về những hành vi có vấn đề để hiểu rõ hơn động cơ của đằng sau các hành vi đó. 

Ví dụ, hành vi có vẻ chống đối thực ra có thể bắt nguồn từ sự thất vọng hoặc lo âu; xử lý cảm xúc đằng sau hành vi sẽ giúp giảm bớt những bùng nổ trong tương lai.

Làm thế nào để giúp trẻ ADHD đi ngủ?

Một số nghiên cứu cho thấy có tới 70% trẻ ADHD gặp rối loạn giấc ngủ lâm sàng—bao gồm khó ngủ, thức giấc nhiều lần trong đêm hoặc dậy quá sớm vào buổi sáng. Trẻ cũng có thể chống đối khi đi ngủ, trở nên cáu gắt hoặc buồn bã vào giờ đi ngủ.

Để khắc phục các vấn đề về giấc ngủ, cha mẹ nên thiết lập một thói quen đi ngủ nhất quán và tạo ra môi trường ngủ thư giãn với ít vật mang lại sự phân tâm ở trẻ như điện thoại, ipad. Cha mẹ cũng nên đảm bảo trẻ được vận động đều đặn và có chế độ ăn uống lành mạnh, cả hai yếu tố này đều có thể cải thiện giấc ngủ đáng kể.